Ważną cechą miasta Bardejów i regionu górnego Szarysza jest różnorodność. Ten kraj jak mało który na Słowacji wie czym jest długotrwała obecność i wspólne życie różnych grup etnicznych i religijnych, które w wyraźny sposób zapisały się w jego historii, kulturze, języku czy architekturze, a których wpływ jest do dzisiaj widoczny w mieście i jego okolicy.

Właśnie na terenie górnego Szarysza przebiega historyczna granica pomiędzy zachodnią i wschodnią Europą. Chodzi o region, w którym od niepamiętnych czasów spotykały się różne narody i kultury. Do dnia dzisiejszego żyją tutaj obok siebie głównie Słowacy, Rusini i Romowie, a w przeszłości także Niemcy, Żydzi czy Polacy. Przebiegła tutaj również granica między zachodnimi i wschodnimi kościołami chrześcijańskimi. Znajdziemy tutaj liczną reprezentację zarówno członków wyznania rzymskokatolickiego i ewangelickiego, jak również prawosławnego oraz greckokatolickiego.

Do powszechnie używanych tutaj języków w przeszłości należał język niemiecki, łaciński, węgierski, jidysz, biblijna czeszczyzna czy do dzisiaj używany dialekt szaryski, rusiński i romski. Stopień wykorzystywania poszczególnych języków głównie pośród wyższych warstw społecznych w różnych okresach zmieniał się, a języki również naturalnie nawzajem na siebie wpływały. Najlepiej świadczy o tym fakt, że w dialekcie szaryskim zidentyfikowano około 1500 wyrazów przejętych z języka niemieckiego.

Niemiecki żywioł jest nadzwyczaj ważny z perspektywy historycznego rozwoju Bardejowa. Właśnie niemiecki język i kultura dominowały w mieście w czasach jego największej sławy i rozkwitu (w XIV – XVI wieku). W tym czasie Bardejów był uważany za miasto niemieckie (z niemiecką nazwą „Bartfeld”). Do niemieckiej szlachty i mieszczan należały wtedy niemal wszystkie budynki i przedsiębiorstwa za murami miasta.

Z czasem niemiecki charakter miasta osłabł, a w jego miejsce zaczęły pojawiać się inne narodowości. Wyraźne wzbogacenie kulturowe stanowiło przybycie żydów chasydzkich z Galicji (z obszarów obecnej Ukrainy), którzy zaczęli się tu osiedlać w XVIII wieku. Znaczenie społeczności stale rosło aż do lat 30. XX wieku, kiedy żydzi tworzyli jedną trzecią mieszkańców Bardejowa i byli właścicielami zdecydowanej większości budynków w centrum miasta.

Widocznym przejawem różnorodności kulturowej regionu są zabytki sakralne. Tylko w Bardejowie znajduje się 12 zymskokatolickich, 3 grekokatolickie, 2 prawosławne i 1 kościół ewangelicki, jak również dom modlitwy Kościoła Braterskiego i 2 synagogi. Unikatem tego regionu są drewniane kościółki wybudowane bez użycia gwoździ. W przeszłości na Słowacji było ich ponad 300, do dzisiaj zachowało się około 50. Na terenie górnego Szarysza (okolice Bardejowa i Svidníka) jest ich 26. Część z nich została wpisana na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Na liście UNESCO znajduje się też bardejowskie Podgrodzie Żydowskie i samo historyczne jądro miasta. To właśnie wyjątkowa 500-letnia tradycja tolerancyjnego współistnienia ludzi różnych narodowości, kultur i wyznania była jednym z głównych powodów wpisania miasta na tę prestiżową listę. Pokojowe współistnienie zakończyła II wojna światowa, podczas której doszło do unicestwienia społeczności żydowskiej. Pamięć o niej do dzisiaj przypomina unikalny Pomnik Holokaustu, odsłonięty w 2014 roku w pobliżu Podgrodzia Żydowskiego.

Z perspektywy wpływów narodowo-kulturowych interesujący jest również okres po rozpadzie Austro-Węgier, kiedy w wyniku zmian o charakterze narodowościowym doszło w regionie do wprowadzania dominującego języka słowackiego, a później również do zmiany nazwy miasta z tradycyjnego „Bardijov“ na dzisiejszy „Bardejov“.

W wyniku zaniku bądź asymilacji niektórych społeczności etnicznych i kulturowych, jak również pod wpływem ideologii komunistycznej, w XX wieku doszło do znacznego stłumienia wielokulturowego charakteru miasta. Jednak bogactwo intelektualne i materialne w postaci dzieł sztuki, zabytków kultury, wydarzeń i osobistości historycznych, bądź tradycji i unikalnych zwyczajów ludowych, w dużej mierze zachowało się do dzisiaj.
 


Translated by:
Mgr. Przemysław Masio