Niedaleko za murami miasta leży tzw. Podgrodzie Żydowskie – jeden z najbardziej wartościowych zabytków żydowskiego dziedzictwa kulturowego w Europie Środkowej. Jedyny w swoim rodzaju, kompleks urbanistyczny z XIX wieku składa się z synagogi, łaźni rytualnych (mikwa), budynku zgromadzeń (bet midrasz) i części gospodarczej. Kiedyś jego częścią była rytualna koszerna rzeźnia. Podgrodzie leży poza miejskimi fortyfikacjami, ponieważ przez wiele wieków żydów obowiązywał zakaz mieszkania w wolnych miastach królewskich, do których należał również Bardejów.

Po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku żydowscy mieszkańcy Królestwa Węgier zostali wygnani z miast i zmuszeni do życia poza ich granicami. W Bardejowie taka społeczność zaczęła formować się na północnym zachodzie miasta. Najstarszy dokument dotyczący pobytu żydów na terenie Bardejowa pochodzi z 1599 roku, w którym są wspominane dwie osoby pochodzenia żydowskiego, które w 1631 roku zostały wydalone z miasta. W spisach z 1738 roku podano tylko jedną rodzinę gorzelnika, pochodzącą z polskiego miasta Zamość. W 1767 roku w mieście mieszkało łącznie 17 osób żydowskiego pochodzenia. Zajmowali się sprzedażą napojów spirytusowych, przy czym płacili dwukrotnie wyższe podatki niż pozostali.

Żydzi nie mogli posiadać ziemi, dlatego trudnili się handlem i rzemiosłem. W strukturze lokalnej społeczności zaczęli być szerzej reprezentowani dopiero na początku XVIII wieku, kiedy w Bardejowie osiedliła się rodzina Guttmanów. Wraz z przybyciem kolejnych żydów chasydzkich z Galicji, w Bardejowie zaczął się stopniowy rozwój tej społeczności. W 1784 roku w Bardejowie mieszkało 14 rodzin żydowskich (w sumie 67 osób). Zamieszkiwali domy za murami miasta, mieli do dyspozycji domy modlitwy i należeli do gminy wyznaniowej w Zborovie. Pod koniec XVIII wieku pierwsi żydowscy handlarze otrzymali pozwolenie na handel w centrum miasta.

Obecność żydów w Bardejowie wpłynęła również na działalność budowlaną. W latach 1771 – 1773 została wybudowana duża synagoga, która w późniejszym czasie spłonęła. W 1810 roku w jej miejscu zaczęto budować nową, która dziś nosi nazwę Stara Synagoga. Jest to najstarsza budowla podgrodzia, co potwierdza również hebrajski tekst na parapecie galerii żeńskiej. Napis zawiera datę zakończenia budowy 1 elul 5596, co odpowiada 14 VIII 1836.

Ten unikalny typ dziewięciosklepieniowej synagogi na Słowacji znajduje się tylko w dwóch miejscach (druga w Stupavie). Synagoga jest usytuowana pośrodku obszaru pomiędzy pozostałymi budynkami, ponieważ została wybudowana w czasach, kiedy żydzi nie mogli budować okazałych domów modlitwy w widocznych miejscach. Wnętrze składa się z przedsionka, małej czytelni, głównego męskiego domu modlitwy i galerii żeńskiej. Główne pomieszczenie jest zwieńczone sklepieniami, a w środku podparte czterema filarami, pomiędzy którymi była umieszczona tzw. bima – wywyższone podium przeznaczone do czytania Tory.

Sklepienia synagogi są pokryte bogatym ornamentalnym malowidłem z motywami roślinnymi, pochodzącym z końca XIX wieku. Najbardziej interesującym artefaktem jest hebrajski napis nad wejściem do głównej sali, znajdujący się na jej zachodniej ścianie. Poetycko nacechowany tekst zawiera informacje o czasie budowy i fundatorach. Synagoga dziś już nie spełnia funkcji, do której została przeznaczona.

Najstarsza wzmianka o samym podgrodziu znajduje się na historycznej mapie miasta z 1877 roku. Pod koniec XIX wieku bardejowska gmina żydowska przystąpiła do modernizacji kompleksu. Dzięki temu poza synagogą pojawiły się kolejne obiekty, mikwa, bet midrasz, wieża ekspansyjna z kotłownią i koszerny rzeźnik.

Rzadkie łaźnie rytualne (mikwa) służyły żydowskim i nieżydowskim mieszkańcom miasta. Na ich przedniej fasadzie dzisiaj znajduje się tablica pamiątkowa holokaustu.

Bet midrasz, tak zwany budynek zgromadzeń, służył jako szkoła oraz mniejszy dom modlitwy.

Podgrodzie zostało utworzone na podstawie Doktryny Talmudu i funkcjonowało do 1944 roku. Obecnie są w nim przeprowadzane prace restauracyjne, mające na celu dostosowanie obiektu do jego wykorzystania w celach kulturalnych.

W Bardejowie jeszcze w pierwszej połowie XX wieku istniały trzy synagogi, z których do dzisiaj, oprócz Starej Synagogi w Podgrodziu Żydovskim, zachowała się również Synagoga Bikur Cholim na ulicy Kláštorskiej. W północnej części miasta znajduje się również utrzymywany żydowski cmentarz z około tysiącem kamieni nagrobnych w stylu renesansowym, barokowym i klasycystycznym.

Wraz z historycznym jądrem miasta, w 2000 roku kompleks Podgrodzia Żydowskiego został wpisany na listę Światowego Kulturowego i Przyrodniczego Dziedzictwa. W Bardejowie rozwiniętą kulturę mieszczańską tworzyło kiedyś wielonarodowościowe społeczeństwo, dlatego ten zabytek stanowi nieodłączną część wpisania miasta na listę UNESCO.

W 2014 roku w sąsiedztwie kompleksu odsłonięto unikalny pomnik holokaustu z imionami ponad 3000 ofiar, uporządkowanych według rodzin. Zabytkowy ogród jest miejscem symbolicznego ostatniego spoczynku bardejowskich żydów, jak również rozliczenia się mieszkańców miasta z własną przeszłością.
 


Translated by:
Mgr. Przemysław Masio

 


Więcej o Podgrodziu Żydovskym:
www.suburbiumbardejov.sk